Реформалардың мәні – 3: ХХІ ғасырдағы ұлттың жаңа сапасы

Біз бұған дейінгі мақаламызда ХХІ ғасыр адамзат үшін шын мәнінде енді ғана, яғни ширек ғасыр өткеннен кейін басталғанын айтқан едік. Оның басты белгісі өткен жүзжылдықтың екінші жартысында қалыптасқан іргелі геосаяси негіздер тепе-теңдігінің бұзылуы болды. Сол кезде біз Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың осы жаңа дәуірдің сын-қатеріне төтеп беру үшін жасаған жүйелі екі қадамын талдаған едік. Оның біріншісі – саяси реформалар арқылы мемлекеттің ішкі тұрақтылығын нығайту, екіншісі – экономикалық жүйені құбылмалы әлемге бейімдеуді көздейтін экономикалық реформалар. Ал Жаңа Қазақстанның үшінші тағаны қандай болмақ?

ТАРИХТАН ТАРТЫЛҒАН КӨПІР

«Мен кіммін? Қайдан келдім?

Мені өгейсінбейтін ел бар ма?»

«Сұлтан Бейбарыс» фильмі (1989)

Әдетте, біз адамзат немесе ұлт тари­хын өткеннің қойнауында қалған дү­ние се­кілді қабылдаймыз. Сондықтан оның қазіргі өмі­рімізге тікелей қатысы жоқ­тай көрі­не­тіні бар. Әрине, тарих­тың ықпа­лын ешкім жоқ­қа шығара алмайды. Де­сек те, біз өткен­ге өткел салып өту мүм­кін емес деп есептей­тіні­міз жасырын емес. Бірақ кейде тарихтың тіл­сіз куәсі – тас­қа, қабырғаға, сынған тос­та­ғанға қо­лы­мыз тисе, кенеттен кеше мен бүгінді жал­ғайтын көпір пайда бол­ған­дай, дәуір­ді дәуірге ұластырған жүйке та­мыр­­дың бүлкілдеп соққанын сеземіз.

Мемлекет басшысының тапсыр­ма­сы­мен 2023 жылғы жазда Мысыр мен Си­рия­ның сұлтаны, крест жорықтарына жә­не моң­ғолдарға тойтарыс берген мәм­лүк, ұлы бабамыз Бейбарыстың 800 жыл­­­дығына орай Каирге бардық. Басты мақ­сатымыз – Қазақстан мен Мысырдың бір­лескен жо­басы, ХІІІ ғасырда Бейбарыс салдырған ме­­­шіттің ашылу салтанатына қатысу еді. Ны­санды қалпына келтіру жұ­мыстары бі­раз жылға жалғасқаны белгілі. Нәтижесінде, бұл тарихи жәдігер өзінің рухани бол­мы­сын жоғалтпай, қазіргі заманның сән-сал­танатына сай келетін заманауи кешенге ай­­налды. Бізге, әсіресе, ондағы архи­тек­туралық шешім ұна­ды. Себебі заманауи технологиялар мен көне негіздің астасуы өт­кеннен бо­ла­­шаққа салынған көпір іс­петті көрін­ге­ні рас.

Сол кезде ерекше бір күйді бастан кеш­тім: бір сәтке туған жер мен тұрған жер­дің арасындағы бес мың шақырым­ның бар-жо­ғын сезбей қалдым. Өйткені талантты қо­лөнершілер қалпына кел­тір­ген сонау ХІІІ ғасырда бедерленген та­ныс ою-өр­нектер, екі түсті кірпіштен қа­ланған қа­бырғалар – бәрі жүрегімізге жа­қын дүние­лер еді. Бәлкім, біздің даңқ­ты жерлесіміз өзінің бала кезінде Ұлы Дала төсінде қо­лына алған жусанның иісін сезініп, осылай бол­са да Отанына орал­ғандай күй кешкісі кел­ген болар?!

Осындай сәттерде өзіңді бүгінгінің ға­на емес, одан анағұрлым үлкен жара­ты­лыс­тың бір бөлшегі сияқты сезінетін күй бо­лады. Өзіңнен бұрынғылар мен кейін­гі­лердің ой-армандарын, рухын, қай­ғы-мұңы мен үмітін ұрпақтан-ұрпақ­қа жалғап, бойына сіңірген біртұтас, үз­дік­сіз, тірі са­на­ның бөлігі екеніңді ұғы­на түсесің.

Осы тұрғыдан алғанда, Ұлы Дала – та­ри­хи-географиялық кеңістік қана емес, ол – ұжымдық санадағы рухани өл­шем. Оған дем беріп отырған көнерген қияндағы бейсаналы импульстер емес, мыңжылдық жолдағы мәдениеттермен, сынақтармен және жеңістермен бетпе-бет келгенде туған эмоционалды тәжі­ри­бе. Міне, біздің бірегейлігіміздің та­мы­рын осы тұстан іздеу керек. Көптеген ға­сыр бойы бұл жанды кеңістіктің ар­насы тарамдалып, әлемге жаңа қан та­рат­са, тартылуға шақ қалған кездері де болды. Жеңістердің атасы атан­ған әл-Мә­лік аз-Захир Рукн ад-Дин Бей­ба­рыс қай­та оралуды армандаған осы кеңіс­тік­тің бүлкілдеп соғып тұрған геог­ра­фиялық және рухани жүрегі, «әлемнің кін­дігінде» орналасқан мекен, ол – Қазақ­стан. Бұрын солай болған, қазір де солай.

Себебі әлемнің қай түпкірінде жүр­сек те, тағдыр қаншама тамаша жерлерге же­телеп апарса да, мұрынды жарып, кеу­дені кер­ген дала жусанының иісіне же­тетін еш­нәрсе жоқ.

ТАРИХ ТАСҚЫНЫНДА ЖОҒАЛМАУ

Осылайша, қалыптасқан парадиг­ма­лардың бұзылуы ХХІ ғасырдың өзіндік ерекшелігіне айналды. Яғни, жаһан­дық қауіп-қатердің өрши түсуі, ха­лық­ара­лық ортақ өмір сүру қағидаттарының де­фор­мациялануы және ұлтшыл-попу­лизм­нің кең таралуы уақытша дағдарыстың өз­герістері ғана емес, бүгінгі күннің шын­дығын айқындайтын белгілер. Қазақстан осы біртұтас әлемнің ажырамас бөлшегі ре­тінде бұл үдерістерден қалыс қала ал­май­ды.

Ал тарихтың осынау асау толқынына жұ­тылып кетпеу үшін мемлекетке мыз­ғы­мас ішкі өзек қажет. Бұл дегеніңіз, эко­но­мика да, саяси жүйе де емес. Себебі олар бел­гілі бір аумаққа және ондағы адамдар­дың менталитетіне тәуелді емес әмбебап ұғымдар десек, қателесе қоймаймыз. Ал ішкі өзек болса, бірегей, берік, ұлтты ұйыс­тыра­тын дүниелерге табан тірейтіні анық.

Яғни, бөлшектеуге келмейтін бірегейлік қа­на жалпыға ортақ дағдарыс дүрбелеңінде ұлт­тың ыдырауына жол бермейтін мо­ле­кулярлық байланыс бола алады. Бұл – бар­лық азаматтың өзіне ғана тән мәдени-бол­мыстық құндылық матрицасына жата­ты­нын сезінуі.

Аталған тезисті жақсырақ түсіну үшін біз ұлтты адаммен салыстырып көрейік. Адам тұлғасы Өзім және Өзге деген түсінік ар­қы­лы өзін өзгеден бөлектейді. Біз және Олар. Ұлттың өзін-өзі тануы осындай оп­позициялық ұстанымнан басталып, оның қор­шаған геосаяси ортадан жойылып кет­пеуінің кепілі болады.

Қуатты ұлттық бірегейлік шығу тегіне, әлеу­меттік жағдайына, діни немесе саяси көз­қарастарына қарамайды. Біз айтқан ішкі өзек дегеніміз – осы. Сол ғана Қазақ­станды біртұтас өміршең ағзаға біріктіре отырып, негізгі күштер мен сыртқы сын-қатерлерге төтеп бере алады. Егер саяси жүйе – оның тірегі, экономика – өмірлік нәрі болса, бірегейлік – ұлттың жаны, мәні, еркі мен рухы.

Бұл салыстыру – романтикалық абст­рак­ция емес. Себебі Самюэль Хантингтон­ның пікірінше, оның сипаттамалары көзге көрінбейтіндей, қолға ілінбейтіндей сан түрлі мазмұнда болса да, ұлттық бірегей­лік­тен ұлттық мүдде туындайды. Сондық­тан ұлттың мүддесін тұтас айқындау біздің кім екенімізді және басқалардан қалай ерекшеленетінімізді түсінуімізге тікелей байланысты. Ал мұны түсініп алмай, мем­ле­кет пен қоғамның одан әрі дамуын бол­жау мүмкін емес.

Осыдан келіп, мынадай сұрақ туын­дай­ды. Жалпы, Қазақстан дегеніміз не? Ол эт­ностық тұтастық па, әлде ортақ азамат­тық біріктірген өз қазанында қайнаған этномәдени суббірегейлік пе? Ұлттық коктейльдің ингредиенттерін біріктіретін не? Мәдениет, туыстық, саяси құндылықтар, ортақ тарих немесе болашаққа деген көз­қарас па? Егер біріктіруші мәдениет болса, ол біртұтас па, әлде көпмәдениетті ме? Этностық, діни, әлеуметтік және саяси біре­гейліктен биік тұратын баршаға ортақ супер-бірегейлік бізге тән бе?

Осы сұрақтарды қоюдың өзі ықтимал жауап­тың көп болатынын меңзейді. Қым­батты оқырман да солай ойлайтыны анық. Бірақ біз бұдан қысылмауымыз керек. Өйткені ХХІ ғасыр – басқаларды айтпа­ғанда, ұлттық бірегейліктің өзі әлемдік дағдарысқа тап болған дәуір.

Бұл дағдарыс барлық жерде байқалады және жаһандық сипатқа ие. Одан бай-қуат­ты Батыс Еуропа да, АҚШ та тыс қала алған жоқ. Бұған дәлел америкалық балқыту қаза­нының классикалық моделі бірнеше фактордың күшті қысымымен негізгі англо-протестанттық бірегейлік әлсіреген тұста сыр беруі айқын дәлел бола алады. Бұл қандай факторлар? Олар: Латын Аме­рикасы мен Азиядан жаппай көшу, мәдени әралуандықтың кеңінен таралуы, нәсіл, этнос және жыныстық белгілер ұғым­да­рына негізделген топтық бірегейліктің ор­нығуы, диаспоралардың, космополитизм мен элитаның трансұлттық өзіндік біре­гейлігінің күшеюі.

Осылайша, дәстүрлі америкалық біре­гей­лік кейінгі сегіз-тоғыз жылда айтар­лық­тай дағдарысқа тап болды. Таразының бір ба­сында «Black Lives Matter» ұранымен жап­пай наразылықтарға ұласқан нәсілдік дағдарыс тұр. Ал оның екінші басына АҚШ-тың ішкі және сыртқы парадиг­масының түбегейлі өзгерісі орналасқан. Осының нәтижесінде «Make America Great Again» деген ұранды ту еткен Дональд Трамп АҚШ-тың 47-ші Президенті болып сайланғаны мәлім. Кейінгі жылдары №1 әлемдік держава Американы ұлы ел еткен ұлттық біре­гейліктің тамырына оралу үшін жасаған BLM-нен MAGA-ға дейінгі бұл күрт бетбұрыс осы материалдық емес категория­ның әлем тағдырындағы шешуші мәнін көр­сетеді.

Осыдан келіп шығатын қорытынды: әрбір мемлекет үшін алдымен – ұлттық бірегейлік, содан кейін ғана – экономика мен саясат. ХХІ ғасырдағы кез келген елдің мемлекеттік басымдықтар үштігінің орнын осылай айқындауға болады. Меніңше, бұл артық айтқандық емес.

Сондықтан 2022 жылғы бетбұрыс кезеңінен бастап, Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев Жаңа Қазақстан құру туралы бастама көтеріп, өзінің реформалық күн тәртібіне ұлттық бірлік мәселесін қос­ты. Сондай-ақ Президентіміз: «Біз «Түрлі көз­қарас, біртұтас ұлт» қағидатын берік ұстануымыз керек» деп, оған еліміздің бар­лық азаматы үшін ортақ бірегейлік құн­дылығы тұрғысынан назар аударды. Мем­ле­кет басшысы осылайша ұлттың жаңа са­па­сын және барша азаматқа ортақ құнды­лық­тарды қалыптастыру жолында бәрімізді ұлттық бірегейлікті нығайтуға шақырып отыр.